Hayata Dair Her Şey: Stanford Hapishane Deneyi

Bu haftaki ilginç konu Stanford hapishane deneyi.

Deney, esas olarak öğrenciler arasında yapılıyor. Deneyi yapan sosyal psikolog Philip Zimbardo.

Stanford üniversitesinin bodrum katını birebir gerçeğine uygun hapishane yaparak başlar. Deney iki hafta sürecektir. Deneklere haftalık 85 dolar verilecektir.

24 öğrenciden rastgele seçilen 12 kişi gardiyan 12 kişi ise mahkum olacaktır.

24'ü öğrenci olmak üzere toplam 70 kişilik bir ekip tarafından yürütülen deney 14 Ağustos 1971 günü başlar.

Mahkum rolünde olan öğrenciler, 14 Ağustos sabahı gerçek karakolun işbirliğiyle kelepçelenerek tutuklanırlar. Tutuklamayı Palo Alto polisi silahlı soygun suçlamasıyla yapar.

Fotoğrafları çekilir, mahkum kıyafetleri giydirilir ve üç kişilik hücrelere konulurlar.

Gardiyanlar:
“Mahkumlar üzerinde can sıkıntısı hissi yaratabilirsiniz, bir dereceye kadar korku yaratabilirsiniz ve onların hayatlarını tamamen rastgele güçler tarafından, sistem tarafından, sizler ve bizler tarafından kontrol edildiği hissine kapılmalarını sağlayabilirsiniz. Ve kesinlikle özel hayatları olmayacak. Onların bireyselliklerini çeşitli yollarla ellerinden alacağız. Genellikle bunun sonucunda, kendilerini güçsüz hissederler, bunu bekliyoruz. Yani bunun sonucunda, biz tüm güce sahip olacağız, onlarsa hiçbir güce…” şeklinde beyanlarda bulunularak deneye hazırlandılar.

Hiçbir şekilde gardiyanların şiddet uygulaması mümkün değildi. İstedikleri psikolojik baskıyı yapabilmeleri mümkündü. Gardiyan kıyafetlerini giyerek tahta sopalar aldılar. Ayrıca göz teması kurmamaları amacıyla aynalı gözlükler verildi. Amaç gardiyanların duygularının mahkumlar tarafından algılanmasının önlenmesiydi.

Deneyin ilk günü gece yarısı 02.30 itibarıyla düdükler çalınarak derin uykularından zorla uyandırılan mahkumlara numaralarıyla hitap edildi. Mahkumlar, deneyin parçası oldukları-özgür oldukları bilincinde olsa da gardiyanlar rollerine kendilerini daha çok kaptırmışlardı. İlk geceki bu uygulama sırasında deneklerden 3'ü ağlamaya başladı. Bunlardan birisi sinir krizi geçirerek deneyi bırakmak istedi. Ancak sözleşmede yer almasına rağmen, mahkumlardan hiçbirisi hapishaneden ayrılmak istememişti.

İkinci gün her iki taraf da rollerini daha çok benimsediler ve mahkumlar kapıları yataklarla açılmaz hale getirmeye başladılar. Protesto için kıyafetlerini çıkartarak, gardiyan talimatlarına uymayacaklarını ilan ettiler.
Şiddet olayı daha da tırmanmaya başladı. Deney alanı mahkum ve gardiyanların da bildiği üzere kameralarla çevrelenmişti. Ancak kameraların olmadığı yerde gardiyanlar şiddet eğilimi göstermeye başladılar. Hatta bu tür eylemlerde yardım isteyen mahkumların talepleri diğer gardiyanlarca görmezden gelindi. Gardiyanlar, ellerindeki gücü eziyete dönüştürmeye başlamışlardı. Giderek, üstlendikleri rolde eziyetten keyif duyar bir hale geldiler. Zaman geçtikçe gardiyanlardaki sertlik dozu arttı. Keyfi uygulamalar, küfürler, fiziksel müdahaleler ve cinsel tacizler yaşanmaya başladı.

Deneyden ilk ayrılan denek ortaya küfürler etmeye başlayan, sürekli çığlıklar atmaya başlayan, öfke nöbetleri geçiren bir mahkumdu. Belki geriye dönüşsüz yaşadığı psikolojik travma nedeniyle 36'ncı saatte deneyden çıkarılması sağlandı. Buna rağmen diğer mahkumlar deneye devam ettiler.

Deneyde Zimbardo'da hapishane müdürü rolündeydi ve bu role o da kendisini fazlasıyla kaptırmıştı.

Deneyin 6'ncı gününe gelindiğinde gardiyanlar iyice vahşileşmişti. Mahkumlar ise daha fazla isyan etmeye başlamışlardı. Gardiyanlar isyancılara bazen açıkça bazen gizlice şiddet uyguluyordu. Hapishane müdürü rolündeki Zimbardo da bu uygulamalara sessiz kalıyordu.
Bunun dışında isyan etmeyenler ödüllendiriliyor, mahkumlar ceza olarak süngerleri alınan metal yataklarda yatırılıyordu.

Altıncı gün geldiğinde sadist gardiyanlar ve travmatik, sinik, korkak mahkumlar giderek ağırlaşan koşullar Zimbardo deneyi sonlandırma kararı aldı. Özellikle mahkumlar açısından geriye dönüşsüz sonuçlar doğabileceği korkusu deneyin sonlandırılmasına neden oldu.

Zimbardo deneyi Das Experiment ve The experiment adıyla iki kez filmleşti. Deney çok sayıda makaleye konu oldu.