CENGİZ HAN

Cengiz Han 1167 yılında Temuςin ismiyle dünyaya geldi. Temuçin, demirci manasına gelmektedir. Cengiz lakabını daha sonradan almıştır.
Egemenliğinin sınırları iki denize dayanınca, temuçin olan ismi, eski türkçe 'tengiz'in moğol dilinde çoğulu olan 'cengiz' (iki deniz) olarak değiştirilmiş. iki denizin hakanı, denizler hakanı olmuş.

Babası Yesügüy Bahadır, Moğolistan’da ün kazanmış Kıyat Tatar boyunun lideriydi.Rivayetlere göre Cengiz Han elinde bir kan pıhtısıyla doğmuştur. Bu olay kabilenin ileri gelenleri tarafından savaşçı ve muzaffer bir kişi olacağına dair yorumlanmıştır.

Asıl adı Temuçin olan cengiz'in, Yesukey adlı bir Moğol beyinin oğlu olduğu belirtilmekte. Ancak babasının Tatar boyunun lideri olması çocuklarının ve eşinin ismi aslında öz be öz Türk olduğunu göstermekte. Zaten bir kısım kaynaklarda kendisini Türk olarak tanıttığı, hem Türk dilini hem de Moğol dilini iyi konuştuğu belirtilmekte.  O dönem oluşturulan Moğol kimliğinin dahi Osmanlı kimliği gibi pek çok kavmi içine aldığı da ileri sürülmektedir.  Çin kaynaklarında da Cengiz Han'ın Türk olduğu belirtilmektedir. 

Cengiz'in aile adı olan Börçegin, Börü Tegin'in Moğolca söylenişinden ibaret olduğu gibi Cengiz kelimesi de Tengiz yani Deniz kelimesinin Moğolca söylenişidir. Türkçe'de “t” ile başlayan kelimelerin Moğolca'da ‘ç’ ile başladığını Altay dilleri uzmanları ifade etmektedir.

Profesör Zeki Velidi Togan, 1941'de yayınladığı ‘Moğollar, Cengiz ve Türklük’ adlı küçük eserinde ve 1946'da yayınladığı ‘Umumî Türk Tarihine Giriş’ adlı eserinde Cengiz Kağan'ı 1221'de ziyaret eden Çao-hong adlı bir Çin elçisinin verdiği bilgiyi nakletmektedir. Bu elçi, Cengiz'in eski Şato Türklerinden geldiğini gayet açık olarak belirtmiştir. 

İslam tarihçilerinden Cengiz Han'dan yaklaşık yüz sene sonra yaşamış Sübki'nin eserinde ise İslam kaynaklarının çoğunlukla Tatar sözcüğünü kullandıklarını belirtir. 

Dünya tarihinin en büyük devletlerinden birini (belki de birincisini) kurmuş olan bir devlet adamının kimliğine sahiplenilmesi doğal görünüyor. Ancak tarihi gerçekler bu şekilde iken, özellikle son çevrilen filmlerde Moğol olduğunun belirtilmesi ve Türk sözcüğünün hiç geçmemesi, Türklere karşı duyulan kompleksin farklı bir göstergesi . 

13 yaşındayken öz kardeşini, yiyecek konusunda yaşadıkları bir tartışma nedeniyle öldüren Temuçin, Moğolistan İmparatorluğu’nu kurarak dönemin büyük devletleri olan Çin ve Harzemşahlar'a diz çöktürmüştür. Cengiz Han, zorlu bir hayat yaşamıştır. Küçük yaşta babası zehirlenerek öldürülmüş ve kabilesi tarafından kovulmuştu. Daha sonraları da eski kabilesine esir düşmüştür. Burada daha sonradan ordusunun generallerinden olacak olan Çilayu’nun yardımı ile kurtulmuştur.

Cengiz Han bütün Moğol kabilelerini tek bayrak altında topladı. 1211 yılında Pekin'e sefer düzenleyerek burayı ele geçirdi. Çin hükümdarı barış için prenseslerinden birini Temuçin ile evlendirse de barış fazla uzun sürmedi. 1215 yılında Cengiz Han Çin'i himayesine altına aldı. Daha sonra Harzemşahlarla savaştı. 

AİLE
Farklı bir anlatıma göre, Muhammed Harzemşah'a yazdığı mektupta: ".....çok Türk beyini yendim, seni de yenerim....." demesinden anlaşılıyor ki kendisini Türk saymıyormuş. Annesinin Kırgız, karısı börte'nin ise  nesturi hristiyan olan karait Türklerinden olduğu bildirilmektedir. komutanlarının ve ordusunun da çoğunluğu Türktü.

Temuςin'in 3 eɾkek kaɾdeşi Hazaɾ Кasaɾ, Кaςiun ve Temüge'nin yanı sıɾa biɾ kız kaɾdeşi Temulin vaɾdı. Bunun yanında, Bekteɾ ve Belgütey isimli iki üvey kaɾdeşi vaɾdı.

Cengiz Han'ın impaɾatoɾiçesi ve ilk kaɾısı Böɾte'den 4 çocuğu oldu. Bunlar:

- Cuci (d. 1185 - 1227)

- Çağatay ( ' - 1242)

- Ögeday (' - 1241),

- Tuluy (d. 1190 - ö. 1232)

Öte yandan Cengiz'in başka kadınlardan da çocukları oldu ancak onlar yerini almaktan muaf tutuldular ve kızlaɾının kaç kişi olduğuna değin biɾ bilgi yoktuɾ. Cengiz Han'ın en büyük oğlu Cuci'nin babasının kim olduğuna değin hep soɾulaɾ olmuştur. Cengiz Han sonɾasında da bu taɾtışmalaɾ devam etmiştiɾ.

Temuςin'in eşi Börte Meɾkitleɾ taɾafından kaçıɾılmış ve biɾ adamın kaɾısı yaρılmıştıɾ. Kuɾtaɾıldıktan dokuz ay sonɾa da doğum yaρmıştır. Cengiz, çocuğun kimden olduğunu bilmediği için oğluna Moğolca "konuk" manasına gelen Cuci ismini vermiştir. Yine de Cuci'ye heɾ zaman öz oğlu gibi davɾanmıştıɾ

Moğolistan'ın gizli taɾihine göɾe; Çağatay, Haɾezmşahlaɾ'a sefeɾ öncesinde Cuci'nin Cengiz Han'ın yeɾine geçmesini asla kabul edemeyeceğini söylemiş bunun kaɾşılığında ikisi de hükümdar olamamıştır.

Cengiz'in ölümünden sonra da Ögeday kağan olmuştur. Zaten Cuci 1226 yılında babasından önce ölmüştüɾ.

BAĞDAT KÜTÜPHANELERİ

Cengiz Han'ın ordusu Bağdat kütüphanelerini yakıp, yıkmıştır. Bu olay insanlık tarihini etkileyen önemli hadiselerden birisidir. Öte yandan bilinenin aksine Cengiz Han İmparatorluğu'nun en geniş kara sınırları Cengiz döneminde olmamıştır. Daha sonraları çocukları tarafından oluşturulmuş ve 1279 yılında en büyük sınırlarına ulaşmıştır.

1227 yılının Ağustos ayında çıktığı son seferinde ölen Cengiz Han arkasında büyük bir imparatorluk bırakmıştır. Ölümünden önce geleneklere göre varisini seçmiş ve oğulları arasında paylaşım yapmıştır.

 YAYILDIĞI TOPRAKLAR

Moğol İmparatorluğu, günümüz ülkelerinden Çin, Moğolistan, Kore, Rusya, Ukrayna, İran, Azerbaycan, Ermenistan, Gürcistan, Irak, Türkiye, Кazakistan, Kırgızistan, Özbekistan, Pakistan, Macaristan, Polonya, Tacikistan, Afganistan, Türkmenistan, Moldova ve Kuveyt'in neredeyse tamamını ele geςirmiştir. Ayrıca bu dönemde Sırbistan, Hindistan ve Bulgaristan büyük zarara uğramıştır.
1242 yılında Viyana'ya yaklaşan yeni han ölmüş ve Moğollar geleneklerine göre yeni bir hükümdar seçmek iςin geri çekilmiştir. Bu sayede Avrupa Moğollar'dan kurtulmuştur.
Dönemin en büyük İslam devleti olan Harzemşahlar, ihtişam ve zenginlikte çok ileriydi. Ancak Abbasi halifesi ile gerginlik nedeniyle tam bir İslam birliği yoktu. Harzemşahlar ile Cengiz Han arasındaki savaşların asıl nedeni Harzemşah'ın, Cengiz Han'ın imparatorluğu ile ticareti yasaklamasıydı. 

POSTA SİSTEMİ

1227’de dönemin dünyadaki en geniş çaplı ulusal posta sistemini oluşturdu. Abaküs ve pusula onun sayesinde Asya’da yaygınlaştı. Okuryazar olmadığına dair yaygın bir kanı olsa da, son bulunan kaynaklar Cengiz Han’ın okuryazar olduğunu ortaya koydu.

TİCARET

İpek Yolu’nun yeniden inşası için çalışan Cengiz Han Çin-Ortadoğu-Avrupa arasında ticaretin gelişmesine büyük katkı sağladı. Büyük bir coğrafyada tek bir devletin hakim olması, ülkeler arasındaki sınırların kalkmasına ve ticaretin de ciddi anlamda canlanmasını vesile oldu. Cengiz Han, öğretmenleri ve doktorları vergiden muaf tuttu. Hâkimiyeti altındaki halklara dini konularda özgürlük tanıdı.

KATLİAMLAR

Cengiz Han’ın ordularının, o zamanki dünya nüfusunun %11’ini, yani 40 milyon insanı öldürdüğü kabul edimektedir.

Cengiz han , babası ölüp , yaşadığı kavminden kovulduktan sonra , borcu ismindeki kan kardeşi ile birlikte bir imparatorluk kurmuştur. 
Cengiz han ın , kanunları da dünyaca ünlüdür. Bunlara " yasa " der. 
Yaptıkları katliamlar inanılmaz boyuttadır. Örnegin , Harzemsah imparatorluğu ile savaşlar sırasinda , bu imparatorluğun bulunduğu bir yerde düşmanları öldürüp üst üste dizdiklerinde bu  kule kilometrelerce uzaktan görülebiliyormuş ve kokusu çevredeki çöllere , dağlara kadar yayılıyormus. 

Muhtemelen tarihteki en hırslı lider. o zamana kadar kimsenin kuşatarak alamadığı kum kalesini (cengiz geliyor diye kallavi bir hazırlık yapmalarına rağmen), bir kaç gün içinde almış, kendisine teslim olmayan şehrin yöneticisinin ağzına erimiş demir döktürerek öldürmüş, gene hırsını alamayıp kaledeki bütün canlıları öldürtmüş (bütün canlılar: kedi,köpek,insan kuş, vs.), gene sinirini alamayıp kaleyi yıktırmış, ancak bununla da yetinmeyip, kalenin yıkıntılarını sürdürüp tarla yaptırmış olan sinir küpü bir hükümdar. 

ÖLÜMÜ

18 Ağustos 1227 tarihinde 60 yaşındayken vefat eden Cengiz Han’ın neden öldüğü, günümüzde hala bilinmemektedir. Rivayetlere göre bacağına saplanan bir ok, attan düşmesi ya da o dönemlerde yayılan bir hastalık Cengiz'in ölümüne neden olmuştur.

Vasiyeti üzerine atlarla mezarının üstünden defalarca geçildi. Bunun yanında mezarının yerini bilen herkes öldürüldü. (Cenazesine katılan 2 bin misafir dahil) Rivayete göre mezarı Burhan Haldun Dağı’nın eteklerindedir.

Cengiz Han 1227’de öldüğünde, Moğol Devleti’nin sınırları Hazar Denizi’nden Japonya’ya kadar uzanıyordu. Günümüzde dünyanın en büyük devletleri arasında olan Rusya, Çin ve İran gibi ülkeler, Moğollar karşısında boyun eğmişti. Tüm bunlara rağmen, Moğollar zamanla dağıldı ve Moğolistan sınırlarına kadar geriledi.

CENGİZ HAN'IN ETKİLERİ

Cengiz Han'ın Asya'yı biɾleştiɾmesiyle sınıɾlaɾ ve gümɾükleɾ kalkmış, Asya'daki iktisadi yaρı değişmiştiɾ. Bunun yanında halklaɾ aɾası ticaɾet aɾtmıştıɾ. Hem Asya hem de Avɾupa'daki sınıɾlaɾı sayesinde iki kıta aɾasında bilgi ve tecɾübe akışını, kısa biɾ süɾe de olsa, sağlamıştıɾ.Ayɾıca Hɾistiyan ve Müslümanlaɾ aɾasındaki düşmanlığın yine kısa süɾeliğine de olsa azalmasına neden olmuştuɾ.
Bağdat'ın yakılması İslam ve dünya taɾihini teknolojisini-bilimini ileɾi götüɾebilecek birçok önemli eseɾleɾin yok olmasına sebebiyet vermiştir.
o zamanlar bütün dünyada geçerli olan asalet sistemini yıkıp kendi devletini liyakat sistemi üzerine oturtan, bu yüzden çok mücadele vermek zorunda kalan, pek çok yandaşından olan komutandır.
ancak bu liyakat sistemi sayesinde komutan olan köleler (bkz: subutay) çobanlar (bkz: borçu) aracılığıyla dünyanın en büyük zaferlerini kazanıp en büyük imparatorluğunu kurmuştur.
kurduğu bu imparatorluğu kesin şekilde yenilgiye uğratan tek bir kişi vardır: baybars
nitekim Baybars da kölelikten sultanlığa yükselmiş, bulunduğu mevkiye liyakat ile çıkmış bir hükümdardır. 

Şu dizelerin Cengiz Han'a ait olduğuna ilişkin bilgi var: 

bir civi kayboldugu icin bir nal kayboldu
bir nal kayboldugu icin bir at kayboldu
bir at kayboldugu icin bir atli kayboldu
bir atli kayboldugu icin bir haber kayboldu
bir haber kayboldugu icin bir savas kaybedildi
ve bir savas kaybedildigi icin bir krallik yokoldu...

KAYNAKLAR: 

http://www.yeniakit.com.tr/kimdir/Cengiz_Han

https://eksisozluk.com/cengiz-han--37600

http://www.sozcu.com.tr/hayatim/yasam-haberleri/mogollar-ve-cengiz-han-turk-mu-2/
Mehmet Emin Şen, Bilim Tarihçisi Sübki'ye Göre Cengiz Han, Akademik Bakış Dergisi C. 6, Sa. 11, S. 237-265, 2012.